1. Στόχοι της έρευνας

Τα τελευταία χρόνια οι πολίτες της χώρας μας αντιμετωπίζουν οικονομικές και κοινωνικές δυσχέρειες, αφενός λόγω της μακροχρόνιας οικονομικής κρίσης που ταλανίζει τα περισσότερα νοικοκυριά και αφετέρου λόγω της πανδημίας, που έχει κοστίσει πάρα πολλές ανθρώπινες ζωές παγκοσμίως, αλλά και θέσεις εργασίας, δυσχεραίνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την οικονομική και κοινωνική ανάκαμψη της χώρας.
Ζώντας σε μια ολοένα και περισσότερο μεταβαλλόμενη κοινωνία είναι θεμελιώδες και βάσει Συντάγματος να έχουν όλοι οι πολίτες μιας χώρας ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Ακριβώς λόγω της μεταβλητότητας αυτής είναι σύνηθες να παρατηρούνται φαινόμενα διακρίσεων σε βάρος κάποιων ομάδων του πληθυσμού, που έχουν οριστεί ως ευπαθείς.
Ευπαθείς κοινωνικές ομάδες είναι άτομα που αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες στην ένταξή τους στην κοινωνία, είτε λόγω δυσκολίας της κοινωνίας να τους αποδεχθεί και ενσωματώσει (π.χ. λόγω μίας εκ γενετής αναπηρίας), είτε λόγω κοινωνικο-οικονομικών περιορισμών (π.χ. μακροχρόνια άνεργοι). Επίσης, υπερχρεωμένα νοικοκυριά, άτομα εθνικών μειονοτήτων, παιδιά που ζουν υπό ακατάλληλες συνθήκες, χαμηλοσυνταξιούχοι ηλικιωμένοι, γυναίκες-θύματα σωματικής, οικονομικής, λεκτικής και ψυχολογικής βίας και μονογονεϊκές οικογένειες είναι μερικές από τις Ομάδες Στόχου που η Εθνική και Περιφερειακή Πολιτική Κοινωνικής Ένταξης προσπαθεί να θέσει υπό ισχυρή κοινωνική προστασία.
Πιο συγκεκριμένα, η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, παρ’ ότι είναι ένας από τους στυλοβάτες της εθνικής οικονομίας με νησιά διεθνώς αναγνωρισμένα ως παγκόσμιοι τουριστικοί προορισμοί, έχει φυσικούς περιορισμούς, όπως η πολυδιάσπαση του χώρου και η «τριπλή νησιωτικότητα», που θέτει τα μικρότερα νησιά σε μειονεκτική θέση. Επίσης, η μη διαφοροποίηση της τοπικής οικονομίας που επενδύει μονόπλευρα στον τουρισμό, η μη ύπαρξη επαρκών κοινωνικών υπηρεσιών ή η υποστελέχωσή τους, είναι μόνο μερικά από τα προβλήματα της Περιφέρειας. Στόχος αυτής της έρευνας είναι να εντοπιστούν τα προβλήματα που προκύπτουν από τη διαδικασία κοινωνικής ένταξης, τόσο στον τομέα της απασχόλησης όσο και της οικονομίας, ανθρώπων που έχουν πληγεί από το φαινόμενο της ακραίας φτώχειας ή βρίσκονται στο κατώφλι της, καθώς επίσης και η αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών με όλα τα μέσα και εργαλεία που διαθέτει η χώρα σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο. Επιπλέον, θεμελιώδης είναι η σημασία που πρέπει να δοθεί στην πρόληψη του φαινομένου της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Ένας από τους τρόπους παρακολούθησης του φαινομένου της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού ως αποτέλεσμα κάθε είδους διάκρισης είναι η λειτουργία του Περιφερειακού Παρατηρητηρίου Κοινωνικής Ένταξης Νοτίου Αιγαίου. Κύρια αρμοδιότητά του είναι αφενός η καταγραφή και παρακολούθηση των συνθηκών και των παραμέτρων κάτω από τις οποίες διαμορφώνεται η ακραία φτώχεια, και αφετέρου η υλοποίηση οριζόντιων δράσεων σε όλη την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου με στόχο την αντιμετώπισή της, αλλά και η προώθηση της κοινωνικής ένταξης των ατόμων που πλήττονται από αυτή. Τέλος, απώτερος στόχος της έρευνας είναι η ανάδειξη των τοπικών αναγκών σε θέματα πολιτικών κοινωνικής προστασίας, πρόνοιας και αλληλεγγύης, η αντιμετώπισή τους, αλλά και η πρόληψη για την εξάλειψη της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού.

2. Μεθοδολογία και άξονες της έρευνας

Η παρούσα έρευνα αποτελεί μια επιστημονική θεώρηση για τα αίτια του δυσμενούς φαινομένου της φτώχειας καθώς και για τις συνέπειες που έχει στην κοινωνική ένταξη, την ευημερία και την περαιτέρω ανάπτυξη του πληθυσμού τόσο σε τοπικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου. Στην μελέτη, αναλύονται:
(α) η οικονομική κατάσταση του πληθυσμού και
(β) οι κοινωνικές συνθήκες σχετικά με το φαινόμενο της φτώχειας, σε όλη την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου.
Οι βασικές διαστάσεις της κοινωνικής-οικονομικής έρευνας στις οποίες βασίστηκε η μεθοδολογική προσέγγιση της μελέτης είναι τρεις:
(α) Γεωγραφική διάσταση της φτώχειας: η γεωγραφική διάσταση συνδέεται με τη διοικητική περιοχή εφαρμογής των πολιτικών για την καταπολέμηση της φτώχειας. Ξεκινάει με εισαγωγικά στοιχεία από το γενικό επίπεδο (ευρωπαϊκό επίπεδο, επίπεδο χώρας και επίπεδο περιφέρειας) και καταλήγει στο πιο ειδικό, δίνοντας έμφαση στην ανάλυση σε επίπεδο νομού (Δωδεκανήσου και Κυκλάδων) και τέλος σε επίπεδο νησιού.Επιπλέον αποτυπώνονται οι Ευρωπαϊκές, εθνικές και περιφερειακές πολιτικές αντιμετώπισης του φαινομένου.
(β) Κοινωνική διάσταση: η κοινωνική διάσταση της φτώχειας, αναφέρεται στην οριζόντια διερεύνηση του φαινομένου, ως προς τα αίτια και τις επιπτώσεις που έχει. Σε αυτό το πλαίσιο, περιλαμβάνει δημογραφικούς παράγοντες, όπως είναι η ηλικία, το φύλο, η οικογενειακή κατάσταση κ.ο.κ., ενώ ερευνά και τους γενικότερους παράγοντες που έχουν αρνητικές επιπτώσεις και είτε επιδρούν άμεσα είτε επιβαρύνουν περαιτέρω την κοινωνική ένταξη. Οι άμεσοι παράγοντες που μελετήθηκαν είναι η ανεργία και το επίπεδο εκπαίδευσης, ενώ οι έμμεσοι είναι οι ευκαιρίες που παρέχονται στο ανθρώπινο δυναμικό, οι κοινωνικές παροχές, οι δομές υγείας και κοινωνικής φροντίδας και άλλες παροχές της πολιτείας.
(γ) Χρονική διάσταση: η χρονική διάσταση δίνει έμφαση στην υφιστάμενη κατάσταση ενώ περιλαμβάνει επίσης, στοιχεία των προηγούμενων ετών σε βάθος 5ετίας, με ιδιαίτερη έμφαση στην περίοδο 2016-2019, ώστε να αποτυπωθεί η εξέλιξη του φαινομένου στον χρόνο στην ΠΝΑ. Η αποτύπωση της χρονικής εξέλιξης του φαινομένου, προσφέρει στις επόμενες ετήσιες έρευνες συγκριτικά εργαλεία ανάλυσης των εκάστοτε στρατηγικών και των διαφορετικών πολιτικών ως προς την καταπολέμηση της φτώχειας και τη διεύρυνση της κοινωνικής ένταξης. Παρόλο που μπορεί να υπάρχουν μικρές διαφοροποιήσεις στον χρόνο ή κάποιες πολιτικές να απαιτούν περισσότερα χρόνια για να αποδώσουν σε σχέση με άλλες, τα αποτελέσματα της ανάλυσης της χρονικής διάστασης αποτελούν σημαντική ένδειξη της απόδοσης μιας συγκεκριμένης στρατηγικής και για τον λόγο αυτό η χρονική αποτύπωση στην παρούσα έρευνα θα χρησιμοποιηθεί ως βάση για τις έρευνες των επόμενων ετών ώστε να επιτευχθεί ανατροφοδότηση του ολοκληρωμένου περιφερειακού σχεδίου για την αντιμετώπιση της φτώχειας και την προώθηση της κοινωνικής ένταξης. Ωστόσο, η έρευνα των επόμενων ετών θα πρέπει να λαμβάνει σοβαρά υπόψη της ότι οι μικρές διαφοροποιήσεις στον χρόνο μπορεί να μην αποτελούν ασφαλείς ενδείξεις αποτελέσματος εφαρμογής συγκεκριμένων πολιτικών καθώς κάποιες πολιτικές μπορεί να απαιτούν περισσότερα χρόνια για να αποδώσουν σε σχέση με άλλες. Ο στόχος της παρούσας μελέτης είναι να προσφέρει δεδομένα ενσωματώσιμα στην «Περιφερειακή Στρατηγική για την Κοινωνική Ένταξη (ΠΕΣΚΕ)». Σε αυτό το πλαίσιο η μελέτη δομήθηκε κατά τέτοιο τρόπο ώστε η παράθεση των στατιστικών δεδομένων να παρακολουθεί την αντίστοιχη της υπάρχουσας ΠΕΣΚΕ και να επιτυγχάνεται εύκολα η σύγκρισή τους. Οι στατιστικοί δείκτες αναπροσαρμόστηκαν με δεδομένα της τελευταίας πενταετίας και ιδιαίτερα της περιόδου 2016-2019 και όπου κρίθηκε απαραίτητο βελτιώθηκαν κριτικά ή προσετέθησαν επιπλέον στοιχεία που καθιστούν ευκολότερη την σύγκριση των ευρημάτων με αυτά της περιόδου 2010-2013 που αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης της ΠΕΣΚΕ.
Ειδικότερα, σε ότι αφορά τον κίνδυνο φτώχειας, σε Ευρωπαϊκό επίπεδο το βασικό εργαλείο καταγραφής της φτώχειας και του κινδύνου κοινωνικού αποκλεισμού είναι η Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών (EU-SILC). Για την Ελλάδα, η έρευνα EU-SILC διενεργείται σε περιφερειακό επίπεδο από την ΕΛΣΤΑΤ από το έτος 2018 και τα στοιχεία της δεν ήταν διαθέσιμα στους ερευνητές που συνέταξαν την ΠΕΣΚΕ. Καθώς σήμερα είναι προσβάσιμα μέσω της EUROSTAT επεξεργαστήκαμε τα διαθέσιμα δεδομένα ώστε να προσδιορίσουμε τα ατόμα ή/και νοικοκυριά σε κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού σε περιφερειακό επίπεδο. Τα δεδομένα αυτά είναι συγκρίσιμα καθώς η Έρευνα διενεργείται σε όλα τα κράτη μέλη, χρησιμοποιώντας κοινές μεταβλητές και ορισμούς.

3. Συμπεράσματα

Κατά την τελευταία πενταετία οι δείκτες παρακολούθησης της κοινωνικής ένταξης έδειξαν βελτίωση τόσο σε ολόκληρη της Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και στην χώρα μας, στην οποία εμφανίζονται θετικές τάσεις ανάκτησης μέρους των απωλειών της προηγούμενης οικονομικής κρίσης. Ακόμα και έτσι, τόσο η ΕΕ όσο και η Ελλάδα δεν δείχνουν να εκπληρώνουν τους στόχους της στρατηγικής “Ευρώπη 2020” σχετικά με την αύξηση της απασχόλησης του πληθυσμού, ούτε και σχετικά με την αποτελεσματική μείωση του αριθμού των ανθρώπων σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού. Στην Ελλάδα δε, σύμφωνα με τα στοιχεία του 2019, ο αριθμός ανθρώπων σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού έχει αυξηθεί σε σχέση με το έτος βάσης 2008. Η κατάσταση αυτή τείνει να παγιωθεί ή/και να αλλάξει επί τα χείρω δεδομένης της νέας οικονομικής κρίσης που προκαλεί η εξάπλωση της πανδημίας του COVID-19, τόσο στην Ευρώπη όσο και στη χώρα μας, όπως δείχνουν οι τελευταίες έρευνες και μετρήσεις, με ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις να επισημαίνονται στην απασχόληση και την ευθραυστότητα τόσο της οικονομικής όσο και της κοινωνικής θέσης των νοικοκυριών.

Η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, κατά την τελευταία πενταετία, ενώ παραμένει η δεύτερη σε μέγεθος κατά κεφαλήν εισοδήματος στην χώρα, παρουσιάζει οικονομικο-κοινωνικές και χωρικές ανισορροπίες. Ενώ οι εθνικοί δείκτες ανάπτυξης, απασχόλησης και φτώχειας δείχνουν μια σταθερά βελτιωτική τάση, η ΠΝΑ παρουσιάζει επί τω πλείστω στασιμότητα. Ειδικότερα στους δείκτες διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών και απασχόλησης του εργατικού δυναμικού παρατηρούνται έντονες διακυμάνσεις. Η κοινωνική αβεβαιότητα δείχνει να αφορά περισσότερο τις γυναίκες και τους νέους 15-24 ετών. Ως αποτέλεσμα οι δείκτες των ανθρώπων που κινδυνεύουν από φτώχεια και κοινωνικό αποκλεισμό δεν παρουσιάζουν ουσιαστική βελτίωση και υπολείπονται σαφώς της τάσης βελτίωσης του εθνικού δείκτη.

Όπως αποτυπώνεται στα στοιχεία της έρευνας EU-SILC για τα έτη 2018-2019 στην ΠΝΑ, το ποσοστό των ατόμων σε κίνδυνο φτώχειας στην Περιφέρεια δείχνει μια ανησυχητική σταθερότητα σε αντίθεση με τον εθνικό δείκτη που εμφανίζει τάση βελτίωσης και βρίσκεται πλέον στον εθνικό μέσο όρο. Αν επιπλέον προσθέσουμε στο ποσοστό και τα άτομα που κινδυνεύουν με κοινωνικό αποκλεισμό, το σχετικό ποσοστό της ΠΝΑ υπερβαίνει τον εθνικό δείκτη. Παραταύτα, ο δείκτης ακραίας φτώχειας (άτομα σε σοβαρή υλική υστέρηση) παρουσιάζει τάση μείωσης και υπολείπεται αισθητά του εθνικού μέσου όρου, αντικατοπτρίζοντας μία περισσότερο ομαλή κατανομή του εισοδήματος στην ΠΝΑ αλλά και τις κοινοτικές σχέσεις αλληλεγγύης που ενδυναμώνουν την αντοχή της κοινωνίας σε συνθήκες κρίσης.

Η εικόνα αυτή συμπληρώνεται από την κυριαρχία του τριτογενή τομέα παραγωγής στην Περιφέρεια (με σημαντικότερους τους κλάδους τουρισμού και εμπορίου), στην ανάπτυξη του οποίου στηρίζεται με σχέση εξάρτησης σημαντικός αριθμός των Δήμων της ΠΝΑ και την ολοένα και περισσότερο εξάπλωση ελαστικών μορφών απασχόλησης μεταξύ του εργατικού δυναμικού και κυρίως των νέων ηλικίας 18-35 ετών. Επιπλέον ανησυχητικό είναι το υψηλό ποσοστό (διπλάσιο του εθνικού μέσου όρου) των νέων ηλικίας 18-24 ετών που εγκαταλείπουν πρόωρα την εκπαίδευση και την κατάρτιση για να απορροφηθούν σε ως επί το πλείστω εποχιακές εργασίες, με ελαστικές μορφές απασχόλησης. Τέλος, η κρίση της πανδημίας φαίνεται να χτυπά την αγορά εργασίας της ΠΝΑ περισσότερο από κάθε άλλη Περιφέρεια της χώρας και ιδιαίτερα τα νησιά που εμφανίζουν εξάρτηση από τον τομέα των υπηρεσιών, υψηλή συγκέντρωση εργατικού δυναμικού αντίστοιχων ειδικοτήτων και τα αστικά κέντρα. Στους δυσμενείς αυτούς παράγοντες προστίθεται η τριπλή νησιωτικότητα της ΠΝΑ και η απομόνωση, μικρών κυρίως νησιών, από τα αστικά κέντρα και από ποιοτικές υπηρεσίες υγείας και κοινωνικής μέριμνας. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των συμμετεχόντων στις πρωτογενείς έρευνες και σε συνδυασμό με τα ευρήματα της δευτερογενούς έρευνας, η νησιωτική απομόνωση, η αναποτελεσματική πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες (υγεία, παιδεία, διοίκηση), το υψηλό κόστος διαβίωσης και οι φόβοι για μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών, η αύξηση της ανεργίας ή/και της εξάπλωσης ελαστικών σχέσεων εργασίας αποτελούν παράγοντες που εντείνουν τα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα, τα οποία συντελούν στην αύξηση του κινδύνου φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. Παράλληλα με αυτούς τους παράγοντες τίθενται και άλλοι όπως οι ενδοοικογενειακές σχέσεις, ασθένειες και αναπηρίες, η εγκατάλειψη της εκπαίδευσης από τους νέους, ο ρατσισμός και η έλλειψη ενημέρωσης και δράσεων για την βελτίωση της κοινωνικής θέσης των νοικοκυριών. Το φαινόμενο της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού εμφανίζεται εντονότερο στον Νομό Δωδεκανήσου. Σε επίπεδο Δήμου, οι Δήμοι που εμφανίζουν πολύ υψηλές συγκεντρώσεις πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού είναι κατά προτεραιότητα οι Δήμοι Καλύμνου, Λειψών, Λέρου, Αστυπάλαιας, Άνδρου και Κάσου.
Στο παρακάτω γράφημα ομαδοποιήσαμε τους συντελεστές χωροθέτησης σε επίπεδο νομού με χρωματική ένδειξη προτεραιότητας κινδύνου για συγκέντρωση πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού, βάσει της κατανομής των δικαιούχων του Ελάχιστου Εγγυημένου ΕΙσοδήματος. Οι χρωματικές ενδείξεις αντιστοιχούν στα επίπεδα συγκέντρωσης ως εξής:

Πράσινο: χαμηλή συγκέντρωση
Μπλε: μέση συγκέντρωση
Πορτοκαλί: υψηλή συγκέντρωση
Κόκκινο: πολύ υψηλή συγκέντρωση

Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία, τα ποιοτικά δεδομένα και τις εκτιμήσεις των λειτουργών που έλαβαν μέρος στις πρωτογενείς έρευνες, επείγει η ανάληψη δράσεων σε πολλαπλά πεδία ώστε να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, ιδιαίτερα λαμβάνοντας υπόψη τον πολλαπλασιαστικά κρισιακό χαρακτήρα της σοβούσας πανδημίας. Συγκεκριμένα:

• Σημαντική ενίσχυση του τομέα της υγείας και της ενίσχυσης της ιατροφαρμακευτικής κάλυψης, περίθαλψης και φροντίδας του πληθυσμού. Ενίσχυση απαιτείται και για τον τομέα της εκπαίδευσης , ιδιαίτερα για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των δυσμενών παρενεργειών της εξ αποστάσεως διδασκαλίας.
• Εξασφάλιση συνθηκών σταθερής εργασίας για τους εργαζόμενους και ανέργους, κοινωνικής ασφάλειας και οικονομικής βιωσιμότητας για τα νοικοκυριά για την αποτελεσματική ένταξη στον κοινωνικό ιστό των ατόμων που κινδυνεύουν από την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό.
• Δράσεις ψυχολογικής , συμβουλευτικής και νομικής υποστήριξης στις ομάδες-στόχου καθώς και ανάληψη πρωτοβουλιών ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης του κοινού.
• Αντιμετώπιση της έλλειψης υπηρεσιών κοινωνικής πρόνοιας και μέριμνας, με την ενίσχυση της στελέχωσης των υπαρχόντων υπηρεσιών και Δομών και τη δημιουργία νέων , καθώς και την υλοποίηση νέων καινοτόμων συνεργατικών δράσεων και πρακτικών και την δημιουργία τοπικών Δομών όπως Κοινωνικά Φαρμακεία και Παντοπωλεία.
• Ενεργοποίηση πολυτομεακών συνεργασιών των εμπλεκόμενων φορέων και ανάπτυξη εργαλείων παρακολούθησης - αξιολόγησης πολιτικών και ερευνών για τον αποτελεσματικό εντοπισμό και ενδυνάμωση ανθρώπων που βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού ώστε να αποφευχθεί πριν αυτοί βρεθούν σε κατάσταση υλικής υστέρησης. Τέλος, αξιοποίηση μηχανισμών όπως το Περιφερειακό Παρατηρητήριο Κοινωνικής Ένταξης, το οποίο δείχνει να υποδέχεται θερμά το σύνολο των κοινωνικών λειτουργών και υπευθύνων των Δομών και δημοτικών υπηρεσιών κοινωνικής μέριμνας και φροντίδας της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, για την ανάδειξη του φαινομένου της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, την μελέτη του, τον σχεδιασμό πολιτικών για την αντιμετώπισή του και τον συντονισμό των εμπλεκόμενων φορέων προς τον στόχο αυτό.

Οι λειτουργοί κατηγοριοποιούν τις ομάδες που λαμβάνουν βοήθεια από τις υπηρεσίες τους ως εξής:

Η παρούσα έρευνα αναμένεται να προσανατολίσει την ερευνητική δραστηριότητα του Περιφερειακού Παρατηρητηρίου Κοινωνικής Ένταξης Νοτίου Αιγαίου και συγκεκριμένα για τις δράσεις του επόμενου εξαμήνου ως εξής:

1. Τον σχεδιασμό της Βάσης δεδομένων οικονομικών και κοινωνικών στατιστικών στοιχείων σε επίπεδο περιφέρειας και στατιστικών στοιχείων για φορείς, δομές και δράσεις κοινωνικής ένταξης, με τον εμπλουτισμό τους με τους δείκτες και την μεθοδολογία εμπλουτισμού δεδομένων όπως παρουσιάστηκε αναλυτικά στο Μέρος 4 της παρούσας
2. Τον σχεδιασμό dashboard με την δημοσιοποίηση των δεδομένων με την μορφή open data στην υπό σχεδιασμό Διαδικτυακή Πύλη του Περιφερειακού Παρατηρητηρίου Κοινωνικής Ένταξης Νοτίου Αιγαίου
3. Τον σχεδιασμό της Περιφερειακής Έρευνας Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης 2020 , στην οποία πέρα από τους προαναφερόμενους δείκτες, αναμένεται να ενσωματωθούν στοιχεία από τις επόμενες έρευνες με την μέθοδο του ερωτηματολογίου, τις επιτόπιες και τις τηλεφωνικές ή εξ’ αποστάσεως έρευνες. Επιπλέον, στην προσπάθεια εμβάθυνσης της κατανόησης των φαινομένων της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού μπορούν να διερευνηθούν συσχετίσεις των δεικτών και δημιουργία composite indexes, πέρα από τις προβλεπόμενες της ΠΕΣΚΕ ή Εθνικού Μηχανισμού Κοινωνικής Ένταξης του ώστε να αναδειχθούν σχέσεις και συνάφειες των παραγόντων που συντελούν στα υπό έρευνα φαινόμενα.
4. Στον σχεδιασμό των Επιτόπιων ερευνών καταγραφής της φτώχειας για το σύνολο της Περιφέρειας έτους 2020. Παράγοντες όπως υψηλός συντελεστής χωροθέτησης ατόμων που κινδυνεύουν από την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό, έλλειψη δομών φροντίδας και μέριμνας ή συγκέντρωση πληθυσμού που εμπίπτει στις ομάδες στόχου θα μπορούσαν να ληφθούν υπόψη ενόψει του σχεδιασμού.